Agnieszka Kościańska. Płeć, przyjemność i przemoc. Kształtowanie wiedzy eksperckiej o seksualności w Polsce. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
Sylwia Kuźma-Markowska
Życie seksualne Polaków oraz mechanizmy jego kształtowania i regulowania rzadko do tej pory stawały się przedmiotem badań, zarówno historycznych, jak i podejmowanych przez przedstawicielki i przedstawicieli innych dyscyplin humanistycznych, takich jak etnografia czy antropologia. W tej sytuacji tym cenniejsze staje się wydanie nowatorskiej pracy, jaką jest książka Agnieszki Kościańskiej. Płeć, przyjemność i przemoc przynosi wiele nowych ustaleń istotnych z punktu widzenia historii społecznej Polski Ludowej. Odkrycia i wnioski Kościańskiej uzupełniają wyniki badań nad seksualnością w okresie PRL-u, które od niedawana są inicjowane, więc dają dopiero pierwsze wyniki (Kłopoty z seksem w PRL, 2012; Klich-Kluczewska, 2012; Ignaciuk, 2014). Badając procesy przemian seksualności zainicjowane w Polsce Ludowej, autorka nie zatrzymała się na 1989 r., lecz omówiła ich dalszy rozwój i zmiany w pierwszych dekadach XXI w. Polskie przemiany zostały przez Kościańską pokazane na tle ogólnoświatowych, zwłaszcza amerykańskich trendów. Zasygnalizowanym już walorom oraz innym cechom Płci, przyjemności i przemocy warto się przyjrzeć bliżej, książka ta stanowi bowiem przykład udanych badań interdyscyplinarnych. Prezentując zagraniczne, przede wszystkim zachodnie przemiany i procesy w omawianym temacie, pokazuje również autonomię i specyfikę rozwoju polskiej seksuologii oraz jej wpływ na kształtowanie się wiedzy potocznej i regulowanie praktyk życia intymnego Polaków w ostatnich pięćdziesięciu latach.
Płeć, przyjemność i przemoc składa się z trzech części podzielonych na rozdziały. Pierwsza stanowi omówienie początków seksuologii na świecie i w Polsce. Autorka dużo miejsca poświęca na prezentację narodzin badań nad zachowaniami seksualnymi społeczeństwa w Stanach Zjednoczonych, trafnie diagnozując amerykańską seksuologię jaką tę, której ustalenia od lat czterdziestych XX w. „zdominowały światową naukę” (s. 28). Kościańska analizuje moment kształtowania się amerykańskiej szkoły seksuologicznej, omawia najsłynniejsze i najbardziej wpływowe badania Kinseya, Mastersa i Johnson oraz późniejszą krytyczną reakcję na amerykański kanon seksuologiczny wywodzącą się przede wszystkim ze środowisk badaczek feministycznych. Problemy te nieustannie stanowią istotny przedmiot zainteresowania zachodnich uczonych, co przejawia się m.in. w publikacji coraz to nowszych opracowań[1].
Swoje rozważania na temat polskiej szkoły seksuologicznej Kościańska rozpoczyna przyglądając się momentowi jej powstawania w latach sześćdziesiątych XX w. Treść kolejnych podrozdziałów stanowi omówienie roli i znaczenia najważniejszych i najbardziej znanych polskich seksuologów: Kazimierza Imielińskiego, Michaliny Wisłockiej i Zbigniewa Lew-Starowicza. Najważniejszym wnioskiem pierwszej części Płci, przyjemności i przemocy jest teza o autonomiczności polskiej seksuologii, powstającej niezależnie od zachodnich, przede wszystkim amerykańskich wpływów, i dzięki temu charakteryzującej się o wiele bardziej humanistycznym i holistycznym podejściem, „interdyscyplinarnością, orientacją na pacjentów, misją popularyzatorską” (s. 47). Według autorki, wyżej wymienione cechy polskiej seksuologii związane były m.in. z humanistyczną orientacją polskiej psychiatrii, etosem inteligenckim obecnym w kręgach lekarzy, a także problemami finansowymi i „skromnością,” czy też pewnym zahamowaniem obyczajowym polskich pacjentów.
Druga część książki Kościańskiej poświęcona została tytułowej przyjemności. Autorka, sięgając po publikacje seksuologów, w tym także pisane przez nich artykuły prasowe, analizuje dyskursy eksperckie dotyczące „dobrego seksu”, określanego przez seksuologów jako „normalne, zdrowe i dojrzałe pożycie seksualne”. „Dobry seks” mógł, według przedstawicieli polskiej szkoły seksuologicznej, odbywać się praktycznie wyłącznie w heteroseksualnych, małżeńskich związkach opartych na miłości i stawiających sobie cele prokreacyjne. Przed 1989 r., jak podkreśla Kościańska, polskich seksuologów cechowało konserwatywne podejście do takich kwestii jak antykoncepcja czy homoseksualizm, propagowali oni także raczej tradycyjny wzorzec relacji pomiędzy płciami. Współczesny dyskurs ekspercki jest zdaniem autorki książki bardziej zróżnicowany. Dzięki pojawieniu się seksuolożek i seksuologów inspirowanych ideami feministycznymi czy queerowymi i krytycznych wobec norm i wzorców propagowanym przez główny nurt, ewolucję przeszli także jego przedstawiciele. Pewne otwarcie seksuologów na nowe idee przynoszone przez „nietradycyjne” nurty skutkuje m.in. poparciem dla bardziej egalitarnych relacji pomiędzy płciami i mniej negatywnym stosunkiem do homoseksualizmu.
Ostatnia, trzecia część książki poświęcona jest analizie przemian dyskursu eksperckiego na temat przemocy seksualnej, przede wszystkim gwałtów. Oparta jest ona na publicystyce, kodeksach, literaturze seksuologicznej. Wykorzystano w niej także akta sądowe dotyczące gwałtów mających miejsce w latach osiemdziesiątych XX w. i w pierwszej dekadzie XXI w. W analizowanych przez autorkę materiałach wyraźnie widać ciągłość dyskursów eksperckich dotyczących zgwałceń, ze stale pojawiającymi się motywami lekkomyślności ofiar i niemożliwości kontroli ze strony prowokowanych sprawców. Jedna i w tej dziedzinie Kościańska widzi pewne przemiany. Główny nurt polskiej seksuologii przechodzi ewolucję w swoich ocenach przyczyn gwałtów. Coraz częstsze uwzględnianie perspektywy feministycznej przyczynia się do nowego spojrzenia na kwestie winy, sprawcy i ofiary. Co najbardziej istotne, zmiany mające miejsce wśród seksuologów głównego nurtu oddziałują także na praktyki prawne i wyroki sądowe w sprawach o zgwałcenia.
Ważnym aspektem recenzowanej pracy jest wytworzona i używana baza źródłowa. W badaniach uwzględnione zostało szerokie spektrum materiałów źródłowych wykorzystywanych w różnych dyscyplinach humanistycznych i społecznych. Kościańska nie tylko przeanalizowała publicystykę i wydawnictwa fachowe powstające w czasie ostatnich pięćdziesięciu lat w kręgu polskiej seksuologii, lecz także przeprowadziła badania archiwalne w aktach sądowych dotyczących gwałtów. W książce znalazły się bardzo cenne spostrzeżenia dzięki zastosowaniu metod badawczych typowych dla antropologii oraz etnografii. Autorka przeprowadziła liczne wywiady z osobami zaangażowanymi w powstanie i rozwój polskiej seksuologii, a także uczestniczyła w szeregu konferencji, spotkań i szkoleń organizowanych przez kręgi seksuologów oraz osoby zajmujące się zawodowo tematyką zachowań seksualnych. Dzięki obserwacji bezpośredniej i styczności ze środowiskiem seksuologów, mogła poznać i zanalizować nie tylko oficjalną wykładnię prezentowaną przez ekspertów w publikacjach i oficjalnych wydawnictwach, lecz także zaobserwować nieujawniane na zewnątrz poglądy i reakcje.
Książkę Kościańskiej wyróżnia szereg cech świadczących o jej nowatorskości oraz nietuzinkowości i świeżym podejściu do badanego tematu. Z punktu widzenia osoby zajmującej się historią XX w., Płeć, przyjemność i przemoc proponuje interesującą i skłaniającą do rewizji istniejących schematów periodyzację. Kościańska, inaczej niż większość osób badających PRL, nie traktuje Polski Ludowej jako całkowicie odrębnej epoki. Nie zatrzymuje się wzorem większości historyków drugiej połowie XX w. na 1989 r., lecz kontynuuje swoje rozważania, obejmując refleksją także przełom XX i XXI w. oraz początek nowego stulecia. Taki zabieg, uzasadniony w przypadku badań nad kwestiami obyczajowymi i historią przemian kulturowych, wyraźnie pokazuje, że w przypadku problemów społecznych koniec PRL-u nie był cezurą i że możemy w tym kontekście mówić o wyraźnej kontynuacji.
Porównując rozwój seksuologii w Stanach Zjednoczonych i w Polsce w czasie II wojnie światowej i po niej, Płeć, przyjemność i przemoc zapewnia czytelnikom i czytelniczkom możliwość porównania przemian zachodzących w dwóch różnych systemach politycznych i społecznych. Czerpiąc z wyników badań amerykańskiej seksuologii oraz z historycznych, socjologicznych i antropologicznych opracowań, autorka nie wpada jednocześnie w pułapkę stosowania pewnych kategorii analizy wypracowanych dla innego obszaru kulturowego. Nie spotkamy w tej pracy bezkrytycznej adaptacji takich pojęć jak „prawo do aborcji” dla okresu sprzed 1989 r. czy też typowego dla kultury anglosaskiej podziału na „prywatne” i „publiczne.” Kościańska nie stosuje bez namysłu zachodnich kategorii i pojęć, adaptując do polskiego kontekstu narzędzia wypracowane w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej.
W Płci, przyjemności i przemocy znajdziemy także odmienną perspektywę dotyczącą klasy i hierarchii społecznej niż w większości opracowań dotyczących seksualności i seksuologii. Zachodni badacze zajmujący się problemem zachowań intymnych i obiegiem wiedzy na temat seksualności skupiali się przede wszystkim na działaniach podejmowanych przez profesjonalistów z klas wyższych dążących do regulacji praktyk i czynności seksualnych osób z niższych warstw społecznych (Latham, 2002; McLaren 2008; Regulating Lives, 2002; Russett, 1991). Lekarze, przedstawiciele sądownictwa, psychiatrzy bez wątpienia pełnili istotną rolę w definiowaniu i wartościowaniu zachowań podejmowanych przez różne grupy społeczeństwa, decydując na przykład co stanowi „nierząd,” czy nazywając pewne praktyki „homoseksualizmem” i „heteroseksualizmem.” Kościańska wychodzi poza tę perspektywę, zwracając uwagę na rolę klientów i pacjentów w wytwarzaniu i cyrkulacji wiedzy na temat seksualności. Podkreśla sprawczość osób badanych i leczonych przez profesjonalistów, w tym konkretnym przypadku wpływających na seksuologów i biorących tym samym udział w wytwarzaniu wiedzy eksperckiej. Według autorki, proces ten miał miejsce szczególnie w okresie PRL-u, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., w momencie powstawania i kształtowania się polskiej seksuologii. Nietuzinkowe podejście do klasy i hierarchii społecznej stanowi bez wątpienia jeden z najbardziej nowatorskich elementów Płci, przyjemności i przemocy.
Recenzowana praca zachęca, czy też nawet prowokuje do zadania kilku dodatkowych pytań. Jednym z nich jest kwestia ewentualnych wpływów zza wschodniej granicy[2]. Czy miało miejsce i jak wyglądało oddziaływanie radzieckiej seksuologii na powstawanie i rozwój dyscypliny w Polsce Ludowej? Czy seksuologia w PRL rozwijała się także niezależnie od trendów obecnych w ZSRR? Zapewne nieprzypadkowo powstanie profesjonalnej praktyki i nauki seksuologicznej było w Polsce możliwe po 1956 r. i zakończeniu okresu stalinizmu charakteryzującego się m.in. największym wpływem ZSRR na politykę i społeczeństwa krajów komunistycznych. Związek pomiędzy tymi dwoma zjawiskami z pewnością zasługuje na dokładniejsze zbadanie.
W pierwszej części książki wiele miejsca poświęcono kwestii medykalizacji i wpływowi naukowej medycyny na rozwój seksuologii, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Innym procesem, któremu warto byłoby się uważniej przyjrzeć, jest profesjonalizacja. Autorka pisze o pierwszych badaniach dotyczących zachowań seksualnych i o pracach na temat ich klasyfikacji prowadzonych w Europie Zachodniej i w Polsce. Dla profesjonalizacji seksuologii ważne były także wcześniejsze quasi-naukowe próby zebrania informacji na temat praktyk seksualnych mające miejsce m.in. na ziemiach polskich i w USA. Biorąc je pod uwagę, warto byłoby zadać jeszcze kilka pytań: Co odróżniało badania podejmowane przez amerykańską lekarkę Clelię Duel Mosher na przełomie XIX i XX w. od prac prowadzonych przez Kinseya czy Mastersa i Johnson (Mosher, 1980)? Dlaczego jako „nieprofesjonalne” definiuje się metody przeprowadzania ankiet dotyczących życia intymnego wśród warszawskiej młodzieży akademickiej na początku XX w. (Łazowski i Siwicki, 1905)[3]? Analiza odmiennych procesów profesjonalizacji seksuologii w Polsce i w Stanach Zjednoczonych umożliwiłaby zapewne jeszcze dokładniejsze i bardziej wnikliwe omówienie różnic i podobieństw pomiędzy Polską i USA (czy też szerzej: światem zachodnim) w dziedzinie badań nad zachowaniami seksualnymi i ich regulowaniem przez środowiska ekspertów.
Dzięki książce Agnieszki Kościańskiej dowiadujemy się wiele nie tylko na temat polskiej seksuologii, lecz także znacznie poszerzamy naszą wiedzę o praktykach i zachowaniach seksualnych Polaków w ostatnich pięćdziesięciu latach. Jednocześnie lektura Płci, przyjemności i przemocy uzmysławia potrzebę systematycznych kwerend i poszukiwań dla szeregu obszarów i tematów. Na przyszłego badacza czeka na przykład kwestia wpływu Kościoła katolickiego i mediów na kształtowanie i rozprzestrzenianie się wiedzy o seksualności, zarówno w latach Polski Ludowej, jak i po 1989 r. W jeszcze lepszym poznaniu i zrozumieniu zmian zachodzących w polskiej seksuologii być może pomogłoby uwzględnienie w analizie ostatniej dekady XX w. Warto byłoby także zbadać różnice i podobieństwa pomiędzy dyskursami i praktykami w poszczególnych dekadach Polski Ludowej. Płeć, przyjemność i przemoc stanowiłaby niewątpliwie w przypadku każdego z tych tematów istotny punkt odniesienia.
Bibliografia
Drucker, Donna J. 2014. The Classification of Sex: Alfred Kinsey and the Organization of Knowledge. Pittsburg: University of Pittsburgh Press.
Ignaciuk, Agata. 2014. „Ten szkodliwy zabieg.” Dyskursy na temat aborcji w publikacjach Towarzystwa Świadomego Macierzyństwa/Towarzystwa Rozwoju Rodziny (1956-1980). W: „Zeszyty Etnologii Wrocławskiej” t. 20, nr 1, s. 75-97.
Klich-Kluczewska, Barbara. 2012. Przypadek Marii z Bochni. Próba analizy mikrohistorycznej procesu o aborcję z 1949 r. W: „Rocznik Antropologii Historii” t. 2, nr 1 (2), s. 195-209.
Kłopoty z seksem w PRL. Rodzenie nie całkiem po ludzku, aborcja, choroby, odmienności. 2012. (red.) Kula, Marcin. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Latham, Melanie. 2002. Regulating Reproduction: A Century of Conflict in Britain and France. Manchester and New York: Manchester University Press.
Łazowski, Tadeusz J., Siwicki, Konrad. 1905. Życie płciowe warszawskiej młodzieży akademickiej według ankiety z roku 1903. „Zdrowie” t. 21, nr 11, s. 919-931 i nr 12, s. 1003-1010.
McLaren, Angus. 2008. The Trials of Masculinity: Policing Sexual Boundaries, 1870-1930. Chicago: University of Chicago Press.
Mosher, Clelia. 1980. The Mosher Survey: Sexual Attitudes of 45 Victorian Women. (red.) MaHood, James, Wenburg, Kristine. New York: Arno Press.
Regulating Lives: Historical Essays on the State, Society, the Individual, and the Law. 2002.
(red.) McLaren, John. Menzies, Robert. Chunn, Dorothy E. Vancouver: University of Washington Press.
Reumann, Miriam G. 2005. American Sexual Character: Sex, Gender, and National Identity in the Kinsey Reports, Oakland: University of California Press.
Russett, Cynthia. 1991. Sexual Science: The Victorian Construction of Womanhood, Cambridge: Harvard University Press.
Shcheglov, Lev. 1993. „Medical Sexology.” W: (red.) Kon Igor, Riordan, James. Sex and Russian Society. Bloomington: Indiana University Press, s. 152-164.
Welfle, Tadeusz. 1934. Życie płciowe młodzieży akademickiej, Warszawa: Polskie Towarzystwo Eugeniczne.
[1] Por. np. opublikowaną już po pojawieniu się książki Kościańskiej pracę Donny Drucker (Drucker, 2014): z licznych pozycji dotyczących badań Kinseya warto wymienić niewykorzystaną przez Kościańską pracę Miriam G. Reumann (Reumann, 2005).
[2] Na temat seksuologii w ZSRR: Shcheglov, 1993.
[3] Badania zachowań seksualnych wśród młodzieży były także prowadzone w latach 30. XX w. z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Eugenicznego: Welfle, 1934.
